Η τράπεζα και το νόμισμα που έβγαλε τη φαβέλα από τη φτώχια

Μπορεί μια φτωχογειτονιά στη Βραζιλία να ξεφύγει από την ανέχεια και την υποβάθμιση, χωρίς κρατική βοήθεια αλλά και χωρίς χρήματα; Η απάντηση – μπορεί να μας παραξενέψει – είναι όμως θετική. Ζωντανό παράδειγμα μια φτωχογειτονιά, η Παλμέιρας, στη Β.Α. Βραζιλία. Η αλληλεγγύη μεταξύ των μελών της κοινότητας αλλά και η ισχυρή διάθεση αυτοοργάνωσης οδήγησε σε ένα πείραμα. Αντί για το εθνικό νόμισμα της Βραζιλίας οι κάτοικοι άρχισαν να χρησιμοποιούν ένα δικό τους κοινωνικό νόμισμα, το Πάλμας (Φοίνικας).Ο συμβολισμός είναι ισχυρός, καθώς και το φυτό διακρίνεται από τις ιδιώτες του μυθικού πουλιού. Στην περίπτωση της Παλμέιρας συμβολίζει τη δύναμη του ανθρώπου να αναγεννιέται από τις δυσκολίες του και να γίνεται ακόμα πιο δυνατός.

Η κοινότητα Παλμέιρας χτίστηκε πριν από 38 χρόνια και η ιστορία της δεν διαφέρει και πολύ από την ιστορία άλλων φαβέλων (παραγκουπόλεων), που οι περισσότεροι έχουμε γνωρίσει από ταξιδιωτικά ή ειδησεογραφικά ρεπορτάζ. Οι πρώτοι κάτοικοι της κοινότητας έφτασαν από «απελάσεις» που πραγματοποιήθηκαν στα παράλια της πόλης Φορταλέζα. Η δημοτική αρχή θέλοντας να απομακρύνει από την πόλη τον πληθυσμό που θεωρούσε «επικίνδυνο» αλλά και να αναβαθμίσει κακόφημες περιοχές, τον οδήγησε στα περίχωρα, σε μια έκταση 120 εκταρίων. Στην αρχή 1.500 οικογένειες ξεκίνησαν να χτίζουν στη φαβέλα βιαστικά τις παράγκες τους, χωρίς να έχουν συστήματα ύδρευσης, πόσιμου νερού, ηλεκτρισμού, σχολείων και δημόσιων υπηρεσιών. Όπως άλλωστε έχει ξανασυμβεί στη Βραζιλία. {{{ map }}}

Αυτή είναι η αρχή της ιστορίας αλλά η κατάληξή της είναι διαφορετική από τις άλλες φαβέλες. Στις αρχές της δεκαετίες του ’80 οι κάτοικοι οργανώθηκαν, δημιούργησαν την Ένωση των κατοίκων της κοινότητας Παλμέιρα (ASMOCONP), προσπαθώντας να ξεπεράσουν τις σκληρές συνθήκες επιβίωσης που αντιμετώπιζαν καθημερινά.

Μετά από 15 χρόνια ήλθε το κοινωνικό νόμισμα Πάλμας και στη συνέχεια μια δική τους τράπεζα. «Πρόκειται για μια οικονομικό – κοινωνική τράπεζα αλληλεγγύης που έχει ως αποστολή τη δημιουργία προγραμμάτων εργασίας και παραγωγής εισοδημάτων εφαρμόζοντας αλληλέγγυα οικονομικά συστήματα με προοπτική την καταπολέμηση της αστικής φτώχιας.» Με αυτά τα λόγια περιγράφουν οι ίδιοι οι κάτοικοι την τράπεζά τους στην επίσημη ιστοσελίδα τους. Μια τράπεζα, που δεν λειτουργεί με γνώμονα το κέρδος αλλά την ανάπτυξη της περιοχής, η οποία βραβεύτηκε το 2008 από τον ΟΗΕ με το βραβείο Αναπτυξιακών Στόχων της Χιλιετίας.

Σήμερα η Παλμέιρας δεν χαρακτηρίζεται πια ως φαβέλα, αλλά ως μια κοινότητα 32.000 κατοίκων, με πολλές λεωφόρους εύκολη πρόσβαση και κυκλοφορία στους περισσότερους δρόμους. Μπορεί να μην έχει ξεπεράσει πλήρως το πρόβλημα της φτώχιας, αλλά η ποιότητα ζωής για όλο και περισσότερους από τους κατοίκους της έχει βελτιωθεί.

Δεν είναι και μικρό επίτευγμα. Το πώς το πετύχανε, ποια προβλήματα αντιμετωπίσανε αλλά και πώς τα ξεπεράσανε συζητήσαμε με τον Ασιέρ Ανσορένα, επικεφαλής οικονομολόγο του Ινστιτούτου Πάλμας, ο οποίος μοιράστηκε μαζί μας και τα σχέδια της τράπεζάς τους.

Πώς ξεκίνησε η ιδέα για τη δημιουργία ενός τοπικού νομίσματος και πώς λειτουργεί;

Η τράπεζα Πάλμας ξεκίνησε ως μία Λέσχη Ανταλλαγών το 2008. Αρχικά λειτουργούσε όπως και οι περισσότερες Λέσχες Ανταλλαγών στη Βραζιλία. Μια φορά την εβδομάδα 30 με 40 «μικροί παραγωγοί» (δηλαδή κάθε οικογένεια που προσέφερε μια υπηρεσία ή ένα προϊόν) συγκεντρώνονταν και μετέτρεπαν τα προϊόντα ή τις υπηρεσίες τους σε ένα κοινωνικό νόμισμα, το Παλμάρες. Στη συνέχεια αγόραζαν ελεύθερα ό,τι υπήρχε στη Λέσχη τη συγκεκριμένη ημέρα.

Αυτό το σύστημα παρουσίαζε δύο κεντρικά προβλήματα άμεσα συνδεδεμένα μεταξύ τους:
α) Οι οικογένειες έρχονταν στη Λέσχη με την προοπτική να ανταλλάξουν αυτά που είχαν με τρόφιμα. Καθώς όμως κανείς στη Λέσχη δεν διέθετε τρόφιμα για ανταλλαγή, οι οικογένειες δεν ένιωθαν ικανοποιημένες.
β) Η πλειονότητα των παραγωγών έφερνε στη Λέσχη Ανταλλαγών σχεδόν πάντα τα ίδια προϊόντα: κατά κύριο λόγο χειροτεχνίες και εργόχειρα.

Τα προϊόντα που διέθεταν για προσφορά ήταν πολύ λίγα, πράγμα απολύτως δικαιολογημένο αν σκεφτεί κανείς πως οι συμμετέχοντες ήταν άτομα της παραγκούπολης, στην πλειονότητά τους άνεργοι και ημερομίσθιοι. Επιπλέον η έλλειψη επιλογών έκανε τους παραγωγούς πολλές φορές να ανταλλάσσουν ένα προϊόν με ένα παρόμοιο, καθιστώντας τη Λέσχη ανεπαρκή ως προς το σκοπό της.

Δεν εγκαταλείψατε όμως την προσπάθειά σας.

Παρ’ όλο που αυτό το σύστημα λειτούργησε ως ένας μηχανισμός που ενδυνάμωσε την κοινωνική οργάνωση και την αλληλεγγύη – ενώ μερικές φορές ανακούφιζε τις επείγουσες ανάγκες μερικών ατόμων – απείχε από το να βελτιώσει την ποιότητα ζωής των οικογενειών. Το μέγιστο που μπορούσε να πετύχει, ήταν να εγγυάται ότι το ελάχιστο που κατείχε ο ένας μπορούσε να ανταλλαχθεί με το ελάχιστο του άλλου. Παρ’ όλα αυτά το συγκεκριμένο σύστημα δεν μπορούσε να εξελιχθεί στο βαθμό που θα ικανοποιούσε τις βασικές ανάγκες των οικογενειών.

Η εξήγηση είναι προφανής. Εάν βρισκόμαστε μέσα σε ένα δοχείο όπου κυριαρχεί η φτώχεια, η απλή ανταλλαγή των προϊόντων και των υπηρεσιών ανάμεσα στους φτωχούς, δεν θα μπορέσει ποτέ να προσελκύσει νέα αγαθά απαραίτητα για να μπορέσει να μεγαλώσει και να εξελιχθεί η κοινότητα.

Το Δεκέμβριο του 2000, σε ένα σεμινάριο αξιολόγησης της Λέσχης Ανταλλαγών οι μικροί παραγωγοί αποφάσισαν πως η Λέσχη δεν επαρκούσε πια. Δεν έβλεπαν τη ζωή τους να καλυτερεύει, να αυξάνεται το εισόδημά τους, ούτε και να καλύπτονται οι ανάγκες τους για τρόφιμα και φάρμακα. Τότε αποφάσισαν να δώσουν στη Λέσχη μια νέα μορφή.

Το Μάιο του 2001 προχωρήσαμε σε μια καινοτομία. Ολόκληρη η κοινότητα μετατράπηκε σε μία μεγάλη Λέσχη Ανταλλαγών. Οι παραγωγοί, οι έμποροι, αυτοί που προσφέρουν υπηρεσίες, ο κάθε ένας από το δικό του χώρο εργασίας, συμμετείχε σε μια «Μεγάλη Λέσχη Ανταλλαγών». Όλοι τους αποδέχτηκαν το νέο τοπικό νόμισμα, που μετονομάστηκε σε Πάλμας και ξεκίνησε να κυκλοφορεί ελεύθερο και σε καθημερινή βάση στην τοπική αγορά.
Το Πάλμας φέρνει τρεις καινοτομίες:
α) Διαθέτει τραπεζικό απόθεμα στο εθνικό νόμισμα της Βραζιλίας, το Ρεάλ, ώστε για κάθε Πάλμας που κυκλοφορεί στην κοινότητα υπάρχει το αντίστοιχο ποσό σε Ρεάλ στην Τράπεζα Πάλμας.
β) Το σύστημα ανταλλαγών με Πάλμας συσχετίζεται απευθείας με το επίσημο πιστωτικό σύστημα της Τράπεζας Πάλμας, επιτρέποντας στους δανειολήπτες να δανειστούν και στα δύο νομίσματα.
γ) Ένας παραγωγός που μαζεύει πολλά Πάλμας έχει τη δυνατότητα να τα μετατρέψει σε Ρεάλ.

Αυτή η στρατηγική πέρα από το να διευρύνει την προσφορά των παραγωγών στη Λέσχη Ανταλλαγών έφερε και μια σημαντική αλλαγή. Άνθρωποι που αρχικά δεν είχαν στην κατοχή τους Ρεάλ μπορούν πλέον μέσω της εργασίας τους να λάβουν Πάλμας και αν υπάρχει η ανάγκη μπορούν να τα μετατρέψουν σε Ρεάλ. Υπάρχει βέβαια και η ασφαλιστική δικλείδα. Όποιος θέλει να μετατρέψει Πάλμας σε Ρεάλ θα πρέπει να αποδείξει πως το ποσό από Πάλμας που έχει συγκεντρώσει δεν μπορεί να ξοδευτεί στην περιοχή της κοινότητας ή πως υπάρχει η ανάγκη να αγοράσει κάτι που δεν είναι σε θέση να το παρέχει η κοινότητα.

Με αυτήν τη στρατηγική το κέρδος είναι πολύ μεγάλο γιατί δίνεται η δυνατότητα σε όσους μετέχουν να βελτιώσουν τα εισοδήματά τους. Για να γίνει πιο κατανοητό εάν το κοινωνικό νόμισμα κυκλοφορεί μόνο στη γειτονιά χωρίς τη δυνατότητα να μετατραπεί σε εθνικό νόμισμα, δεν θα είναι εφικτές οι αγορές αναγκαίων μηχανημάτων ή εξοπλισμού έξω από την κοινότητα, που θα μπορούν να βελτιώσουν την απόδοση των επιχειρήσεων και κατ΄ επέκταση να ενισχύσουν την τοπική ανάπτυξη.

Ποια είναι λοιπόν τα χαρακτηριστικά του νομίσματος Πάλμας;

Το Πάλμας πρωτοκυκλοφόρησε ως συμπληρωματικό του Ρεάλ. Θα πρέπει να σας εξηγήσω ότι σήμερα στη Βραζιλία υπάρχουν 51 κοινωνικά τοπικά νομίσματα. Κάθε κοινωνική τράπεζα έχει το δικό της νόμισμα που κυκλοφορεί εντός της περιοχής που δραστηριοποιείται και εδρεύει η τράπεζα.

Στόχος μας είναι η κυκλοφορία του χρήματος και η αναδιανομή του πλούτου μέσα στην κοινότητα, βελτιώνοντας τη δύναμη του τοπικού εμπορίου, αυξάνοντας τις θέσεις εργασίας αλλά και το τοπικό εισόδημα.

Τα κοινωνικά νομίσματα διαθέτουν κάποια χαρακτηριστικά που τα καθιστούν ξεχωριστά.

Ποια είναι αυτά;

• Τα νομίσματα εκδίδονται από το Ινστιτούτο Πάλμας, που ρυθμίζει κάθε κυκλοφορία σύμφωνα με το τραπεζικό απόθεμα κάθε κοινωνικής τράπεζας.
• Τα νομίσματα τυπώνονται με προδιαγραφές ασφαλείας (χαρτί νομίσματος, υδατογράφημα, αριθμός σειράς, bar code και ιριδίζον αποτύπωμα) για να αποφύγουμε πλαστογραφήσεις.
• Κυκλοφορούν ελεύθερα στο τοπικό εμπόριο και σε γενικές γραμμές όποιος πραγματοποιήσει αγορές με το κοινωνικό νόμισμα έχει έκπτωση από τους εμπόρους και παραγωγούς για να ενισχύει τη χρήση του νομίσματος στην πόλη ή στη γειτονιά.
• Στην κοινότητα Παλμέιρας όποιος αγοράζει με το νόμισμα Πάλμας έχει 5% έκπτωση. Αποτελεί όρο στη συνεργασία ανάμεσα στο Ινστιτούτο Πάλμας και στην Ένωση Εμπόρων της περιοχής.
• Κάθε παραγωγός ή έμπορος, καταχωρημένος στην κοινωνική τράπεζα, μπορεί να μετατρέψει στην τράπεζα το κοινωνικό νόμισμα σε Ρεάλ, που παρακρατά το 1% της αξίας ως φόρο.
• Η είσοδος και η έξοδος του κοινωνικού νομίσματος ελέγχεται από ένα λογισμικό που ερευνά για τυχόν πλαστογραφήσεις καθώς και για την εγγύηση του τραπεζικού αποθέματος σε Ρεάλ.

Πόσο εύκολο είναι να προφυλαχθείτε από πλαστογράφηση ή άλλη κακόβουλη ενέργεια;

Τα κοινωνικά νομίσματα ποτέ δεν πλαστογραφήθηκαν, καθώς η ασφάλειά τους έγκειται στην παραγωγή τους και κυρίως στον κοινωνικό έλεγχο. Πέρα από αυτό, το νόμισμα έχει τουλάχιστον πέντε στοιχεία ασφάλειας, όπως σας περιέγραψα πριν. Επιπλέον, ως τοπικό νόμισμα είναι πιο εύκολο να ελεγχθεί από τις αρχές. Αν κάποιος το πλαστογραφήσει θα πρέπει να το χρησιμοποιήσει μέσα στην ίδια κοινότητα και το ρίσκο που αναλαμβάνει είναι πολύ μεγάλο.

Όταν θελήσει κάποιος να βγει από το συγκρότημα θα χρειαστεί ενδεχομένως το Ρεάλ, για μια σειρά από συναλλαγές όπως για παράδειγμα να πληρώσει λογαριασμούς ή σε περίπτωση μιας ενδεχόμενης ασθένειας. Πώς μπορεί να πραγματοποιήσει αυτές τις συναλλαγές;

Με την ευκαιρία θα ήθελα να ξεκαθαρίσω πως η χρήση του κοινωνικού νομίσματος σε μια περιοχή δεν υπονοεί πως η οικονομία της είναι κλειστή. Οι κάτοικοι της κοινότητας μπορούν να πληρώσουν τους λογαριασμούς ρεύματος, νερού κ.α. στην κοινωνική τράπεζα σε Ρεάλ ή σε κοινωνικό νόμισμα.

Πώς λειτουργεί σε σχέση με το εθνικό νόμισμα;

Μια μονάδα κοινωνικού νομίσματος πάντα θα έχει την αξία ενός Ρεάλ. Αυτή η ισοτιμία είναι σταθερή και ποτέ δεν αλλάζει. Επιπλέον κάθε κοινωνική τράπεζα που κατέχει ένα κοινωνικό νόμισμα πρέπει να έχει το αντίστοιχο (τραπεζικό) απόθεμα σε Ρεάλ. Αυτό σημαίνει πως για κάθε μονάδα κοινωνικού νομίσματος που κυκλοφορεί έχουμε 1 Ρεάλ φυλαγμένο.

Πώς μπορεί να αποκτήσει κάποιος το νόμισμα Πάλμας;

Οι τρόποι είναι οι ακόλουθοι:

α) Με ένα άτοκο δάνειο από την Κοινωνική Τράπεζα Πάλμας. Αυτές οι πιστώσεις ποικίλουν από 20 έως και 500 Πάλμας.
β) Ανταλλάσσοντας Ρεάλ με Πάλμας, ώστε να έχει έκπτωση στις τοπικές αγορές.
γ) Λαμβάνοντας ένα μέρος του μισθού του σε Πάλμας.

Ποιες ήταν οι δυσκολίες που συναντήσατε στην προσπάθειά σας;

Έπρεπε να δημιουργήσουμε ένα αξιόπιστο νόμισμα, να αυξήσουμε την κυκλοφορία του, να εξηγήσουμε την αναγκαιότητά του, να τονώσουμε την τοπική παραγωγή και το εμπόριο. Στοιχεία που συνθέτουν ένα άριστο νόμισμα. Όλα αυτά επιτεύχθηκαν με την πάροδο του χρόνου και χάρη στις βιώσιμες στρατηγικές που υιοθετήσαμε.

Το 2008 η κοινωνική τράπεζα Πάλμας διακρίθηκε με το βραβείο Αναπτυξιακών Στόχων της Χιλιετίας από τα Ηνωμένα Έθνη. Ποιους στόχους ακριβώς πέτυχε και πού βρίσκεται τώρα;

Βραβεύτηκε για την πρωτοβουλία της στην καταπολέμηση της φτώχιας. Την εποχή της βράβευσης είχαμε καταφέρει να βοηθάμε γύρω στις 700 οικογένειες το χρόνο, φέτος στα μισά του 2011 ήδη έχουν ωφεληθεί περισσότερες από 2.000 οικογένειες.

Σήμερα οι στόχοι και τα πρότυπα της τράπεζας Πάλμας συνεχίζουν να είναι οι ίδιοι, αυτό που άλλαξε είναι τα εργαλεία που χρησιμοποιούμε. Τώρα έχουμε νέα προϊόντα πίστωσης ή ασφάλισης ανάμεσα σε άλλες καινοτομίες. Για περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να επισκεφτείτε το site www.inovacaoparainclusao.com.

Ο θεσμός της κοινωνικής τράπεζας είναι διαδομένος στη χώρας σας. Πώς έχει οργανωθεί και ποια είναι η σχέση σας με τις άλλες κοινωνικές τράπεζες;

Πρώτα από όλα είμαστε κατά κύριο λόγο κοινοτική τράπεζα, καθώς λειτουργούμε ως μια πλατφόρμα ανάπτυξης στην περιοχή που δραστηριοποιούμαστε.

Το 1998 η Ένωση των κατοίκων της κοινότητας Παλμέιρας δημιούργησε την τράπεζα Πάλμας και στη συνέχεια το Ινστιτούτο Πάλμας, με κύρια αποστολή τη διάδοση της τεχνογνωσίας μας. Θέλουμε να συμβάλλουμε στη δημιουργία και άλλων κοινοτικών τραπεζών στη Βραζιλία (αλλά και σε άλλες χώρες), με την ενσωμάτωσή τους σε ένα δίκτυο.

Το Ινστιτούτο εξυπηρετεί τις καινούργιες τράπεζες λειτουργώντας ως ομπρέλα και παρέχοντας σε αυτές πίστωση, τραπεζική ανταπόκριση, καθώς και πρόσβαση σε νέες τεχνολογίες και καινοτομίες για να καλύψουν ανάγκες χρηματοδότησης, τραπεζικών εργασιών αλλά και της τοπικής παραγωγής. Αυτήν τη στιγμή το Ινστιτούτο Πάλμας διαχειρίζεται την τράπεζα Πάλμας και συντονίζει περισσότερες από 40 κοινοτικές τράπεζες στη Βραζιλία.

Ποια είναι τα οφέλη της τοπικής κοινωνίας από τη λειτουργία της;

Η αύξηση του εισοδήματος και των θέσεων εργασίας στην περιοχή, η κοινοτική αυτοδιαχείριση, η τοπική ανάπτυξη, η πρόσβαση σε χρηματοδοτικές και τραπεζικές υπηρεσίες προσαρμοσμένες στις ανάγκες της κοινότητας και των κατοίκων της.

in.gr